როგორ იქცა თემურ ჩხეიძის „ჯაყოს ხიზნები“ პათოლოგიად და რატომ დაუპირისპირდნენ მას პედაგოგები, ექიმები და პენსიონერები

მშობლიურო ჩემო მიწავ

მიხეილ ჯავახიშვილს 30-იან წლებში დიდი უსიამოვნებები დაატყდა თავს, 70-იანი წლების მიწურულს, ჩვენ თვალწინ იგივე უნდა განმეორებულიყო თემურ ჩხეიძის ცხოვრებაში, რადგან ეს იყო თემურ ჩხეიძის თამამი სიტყვა და მაინც... თემურ ჩხეიძის ბიოგრაფები გამუდმებით აღნიშნავენ, რომ თანამედროვე ქართული თეატრალური ხელოვნების ერთ-ერთი ლიდერის, ასამდე დრამატული, საოპერო და სატელევიზიო სპექტაკლის დამდგმელი რეჟისორის განსაკუთრებული აქტიურობა ემთხვევა 80-იან წლებს, ესე იგი, ქართული საბჭოთა კულტურის, შესაძლებელია, ყველაზე დრამატულ ეპოქას, როცა ჯერ კიდევ არავინ იცის, რა მოხდება ამ ქვეყანაში, როგორ დაინგრევა სისტემა, როგორ შეიცვლება „ზასტოის“ პერიოდი „პერესტროიკით“, შემდეგ კი – საბჭოთა კავშირის დაშლით, სამოქალაქო ომით. დღეს ძნელია იმის თქმა, გრძნობდა თუ არა რეჟისორი მოახლოებულ ცვლილებებს, როცა 1984 წელს თითქმის ერთდროულად დგამდა მარჯანიშვილის თეატრის სცენაზე „ოტელოსა“ და „ჯაყოს ხიზნებს“ და თუ გრძნობდა, მაშ რატომ დათანხმდა, ეთამაშა რაიკომის მდივანი რეზო ჩხეიძის ამავე სახელწოდების ფილმში, რომელსაც კიდევ მეორე სათაურიც აქვს – „მშობლიურო ჩემო მიწავ“. ეს თავისებური კონტრაპუნქტი ფილმის სათაურში აბსოლუტურად ზუსტად გამოხატავს რეზო ჩხეიძის ფილმის შინაარსს და, რაც მთავარია, ეპოქის შინაარსს, აბსოლუტურად ზუსტად გამოხატავს თემურ ჩხეიძის მიერ შექმნილ რაიკომის მდივნის, გიორგი თორელის, სახეს – კომპარტიის ჩინოვნიკს, რომელიც, მავანთა და მავანთა წინააღმდეგობის მიუხედავად, „უდაბნოს“ ლამის „ბაღნარად“ აქცევს, ფილმის ფინალში კი მოსკოვში, კომპარტიის ყრილობაზე, ლენინის პორტრეტის ფონზე, „ამხანაგების“ წინაშე საანგარიშო სიტყვით გამოვა. იმხანად, როცა ფილმი ეკრანებზე გამოვიდა, როცა რეზო ჩხეიძე და თემურ ჩხეიძე მოსკოვმა ლენინური პრემიებით დააჯილდოვა, ამბობდნენ, რომ „რაიკომის მდივანი“ („მშობლიურო ჩემო მიწავ“) – იყო ჩხეიძეების მსხვერპლი იმისთვის, რომ მოსკოვს ქართული კინოს განვითარებისთვის ხელი აღარ შეეშალა, იმისთვის, რომ თითქმის პარალელურად, რეზო ჩხეიძის მეგობარს, ოდესღაც კი თანაავტორს, თენგიზ აბულაძეს, „პერესტროიკის“ მთავარი ფილმის, „მონანიების“, გადაღება დაესრულებინა. თუმცა ის ხალხი, ვინც რეზო ჩხეიძის კომპრომისზე ლაპარაკობდა, ფილმის ღირსებასაც არ უარყოფდა – თემურ ჩხეიძის თამაში თითქმის ყველას მოეწონა... უფრო სწორად, ყველას მოეწონა, რომ თემურ ჩხეიძე, ფაქტობრივად, არ თამაშობდა ამ ფილმში, თითქოს მხოლოდ აკვირდებოდა, უმზერდა იმას, რაც ხდებოდა მის გარშემო, შეიძლება ითქვას, „ეზარებოდა თამაში“, რასაც კარგად გრძნობდა ის, ვისაც ახსოვდა თემურ ჩხეიძის, როგორც რეჟისორის, შემოქმედებითი ბიოგრაფია, მისი სპექტაკლები, დადგმული რუსთაველის, მარჯანიშვილის თეატრებში, სატელევიზიო თეატრში, რომლის სამხატვრო ხელმძღვანელი იყო თემურ ჩხეიძე 1981-1988 წლებში, ესე იგი, სწორედ იმ დროს, როცა „ზასტოი“ – „პერესტროიკაში“ გადაიზარდა. ამქვეყნიური „უდაბნოს ბაღნარად“ გადაქცევისა მას არასდროს სწამდა. და არა იმიტომ, რომ არ სჯეროდა, ოდესმე მაინც დაინგრეოდა ჩაკეტილი სისტემა. განსხვავებით რობერტ სტურუასგან, ვისთანაც ერთად თავისი პირველი გახმაურებული სპექტაკლი „სამანიშვილის დედინაცვალი“ დადგა, თემურ ჩხეიძეს ნაკლებად იტაცებდა ბრეხტის „პოლიტიკური თეატრი“, ყოველთვის უარს ამბობდა მრავალმნიშვნელოვან სცენოგრაფიაზე და უპირატესობას ანიჭებდა ასკეტურ, განტვირთულ მიზანსცენებს, რათა მაყურებელს მაქსიმალურად გაემახვილებინა ყურადღება პერსონაჟზე, მის ფსიქოლოგიაზე... მაგალითად, თემურ ჩხეიძის სპექტაკლ „გუშინდელნის“ ნახვის შემდეგ, მიუხედავად იმისა, რომ რუსთაველის თეატრში დადგმული ამ წარმოდგენის ჩანაწერის ხარისხი ძალიან დაბალია, ჩვენი მსმენელი ადვილად გაავლებს პარალელს ამ წარმოდგენის ტექსტსა და დღევანდელ ტექსტებს შორის. საქართველოში, როგორც ჩანს, ბევრი არაფერი იცვლება – ადამიანები ხშირად დამოუკიდებლად ვერ იღებენ გადაწყვეტილებებს და „მესიას“ ელიან, ძლიერ ხელს, რომელიც მათ პრობლემებს გადაწყვეტს...

„ნუთუ ბოროტება ზეიმობს?...“

– ამ კითხვით დაასრულა პოლონელმა კრიტიკოსმა, მარეკ ვავჟკევიჩმა რეცენზია თემურ ჩხეიძის სპექტაკლზე „ოტელო“, რომელიც რეჟისორმა, რუსთაველის თეატრიდან წასვლის შემდეგ, მარჯანიშვილის თეატრში დადგა. იმხანად ჩხეიძემ გაბედა და მარჯანიშვილელთა სცენაზე გადაიტანა „ჯაყოს ხიზნები“ – სპექტაკლი, რომელიც უფრო ადრე, 70-იან წლებში, როცა თემურ ჩხეიძემ ჯავახიშვილის ნაწარმოები სატელევიზიო სპექტაკლად აქცია, ქართული საზოგადოების „ლაკმუსის“ როლში მოგვევლინა. „ჯაყოს ხიზნებშიც“ ასეთივე კითხვა დაისვა: „ნუთუ ბოროტება ზეიმობს?“... ზეიმობს არა იმდენად სცენაზე, ეკრანზე, რამდენადაც სცენისა და ეკრანს მიღმა საზოგადოებაში. ქართული საბჭოთა კულტურის ისტორიაში ეს იყო პირველი შემთხვევა, როცა ხელოვანს დაუპირისპირდა არა ხელისუფლება, არა პარტიული ბიუროკრატები, ცენზურა, არამედ თავად საზოგადოება – პედაგოგები, პენსიონერები, ექიმები. ამ ხალხმა „ჯაყოს ხიზნები“ „პორნოგრაფიად“ მონათლა. რა თქმა უნდა, თემურ ჩხეიძის სატელევიზიო დადგმაში არაფერი იყო „პორნოგრაფიული“, უბრალოდ, მაყურებელი არ იყო მიჩვეული ფსიქოლოგიური პრობლემის „ახლო ხედით“ წარმოდგენას; მით უმეტეს, რომ აქ ლაპარაკი იყო პრობლემაზე, რომელსაც „ზასტოის” ეპოქის საზოგადოება თავად გაურბოდა – ლაპარაკი იყო პასიურობასა და გულგრილობაზე, რომელიც „ჯაყოს ხიზნებში“ პერვერსიად, პათოლოგიად იქცა. შემდეგ „ჯაყოს ხიზნების“ სატელევიზიო პრემიერას თემურ ჩხეიძე ასე ახსენებდა: „მე მიმაჩნდა, რომ მისი სატკივარით ჩვენ უნდა დავფიქრდეთ, მაშინ მივხვდით, როგორ დახვრიტეს ჯავახიშვილი, ელდა მეცა, რომ შეიძლებოდა, მართლა ხალხის მოთხოვნით დაეპატიმრებინათ. ფაქტობრივად, ისე მოხდა, რომ იმ პარტიამ, რომელსაც ყველაფერს ვაბრალებთ, გაუშვა ეს ნაწარმოები, ხალხი კი ითხოვდა ნაწარმოების აკრძალვას და ჩემს დახვრეტას“ (სტილი დაცულია). „ხალხი“, ბრბო, მასა, თემურ ჩხეიძის წარმოდგენებში, ყოველთვის „ბოროტებას ზეიმობს“ და იმათ დასჯას მოითხოვს, ვინც სამართლიანობას უმაღლეს ფასეულობად მიიჩნევს. მარჯანიშვილის თეატრში დადგმულ ჩხეიძის სპექტაკლებში – „მარადი ქმარი“, „მამა“, „ანტიგონე“, „პილატე“ – ისტორიული გარემო, წარსულის ელფერი, სანახაობა უკვე რადიკალურადაა უარყოფილი. ამ წარმოდგენების შემყურე პუბლიკა შესაძლოა, ვერც კი მიხვდეს, თუ როდის და სად ხდება სპექტაკლის მოქმედება. ისევ „ახლო ხედითაა“ გამოტანილი შიში და შეშფოთება, პატივმოყვარეობა და ეგოცენტრიზმი, პასიურობა და გულგრილობა... ეს კი ნიშნავს, რომ ამ ხელოვანისთვის სისტემას არა აქვს მნიშვნელობა. სისტემა შეიცვალა, მაგრამ ადამიანი დიდად არ შეცვლილა. აქ ისეთივე დანგრეული მთლიანობაა, ისეთივე კომპლექსებითაა შეპყრობილი საზოგადოება, როგორც საბჭოთა კავშირის დანგრევის წინ დადგმულ ჩხეიძის სპექტაკლში „ოტელო“. იქ, სადაც ბოროტება ისევ ზეიმობს, „უდაბნოს“ „ბაღნარად“ ვერავინ აქცევს. (წყარო: „რადიო თავისუფლება“)

„როდესაც ტელევერსია გავაკეთე, არც მიფიქრია მისი თეატრში დადგმა. საქმე ისაა, რომ ჩვენი ტელესპექტაკლი უნახავს მოსკოვის სამხატვრო თეატრის მაშინდელ ხელმძღვანელს, ოლეგ ეფრემოვს და გადამეკიდა საბჭოთა კავშირის შექმნის 50-ე წლისთავისთვის დავდგათო. რას ამბობ? – ვუთხარი მე, – გაგვყრიან ყველას აქედან-მეთქი. მაგას მე ვიღებ ჩემს თავზეო, – მიპასუხა. არ მომეშვა. მას ძალიან მოეწონა მიხეილ ჯავახიშვილის ეს ნაწარმოები, რომელიც ასე ახლობელი აღმოჩნდა რუსული საზოგადოებისთვისაც: როგორ გაითელა და გაისრისა ინტელიგენცია და არისტოკრატია (ბევრი რამ არისტოკრატიის ბრალიც იყო), როგორ იღუპება სულიერება, როგორი უხეში და აგრესიული ძალა მოდის. რუსული ვერსიისთვის ეროვნული ნიშანი კი არ ავირჩიეთ, არამედ წარმოვადგინეთ ადამიანი, რომელსაც არცერთ ენაზე არ შეუძლია ლაპარაკი. რუსებისთვის ეს პრობლემა ძალიან მტკივნეული აღმოჩნდა. უფრო მეტიც, ესპანეთში, მადრიდში, ვითამაშეთ და მაყურებელი ტიროდა: ჩვენ ფრანკოს დროს გვჭირდა ეს უბედურებაო. გაოცებული ვიყავი, ამ დალაგებულ ქვეყანაში რამ ააღელვა ეს ხალხი-მეთქი. როცა „ჯაყოს ხიზნებს“ წაიკითხავ, თუ არაფერი აგტკივდა, თუ რაღაც არ ამოგიყირავდა შიგნით, მაშინ სერიოზულად სამკურნალო ხარ! სამი-ოთხი წელი აშორებს ტელევერსიასა და მარჯანიშვილის თეატრში დადგმულ სპექტაკლს. პირველად უფრო რბილი ვიყავი თეიმურაზ ხევისთავის მიმართ და იგი ჯვარცმულად წარმოვიდგინე, მერე გამიჩნდა პროტესტი: რად მინდა ამ კაცის სიწმინდე, თუ საკუთარი ქვეყნის, ოჯახის, საკუთარი თავის პატრონობა და დაცვა არ შეუძლია-მეთქი, ასე ყველაფერს როგორ თმობს! ამიტომ დაუნდობლად მივუდექი ხევისთავის პერსონაჟს. ის უხეში ძალა (ჯაყო) ყველგანაა ჩასაფრებული და ყოველთვის ისარგებლებს ჩვენი უნიათობითა თუ ლიბერალობით. როგორი გენიალურია მიხეილ ჯავახიშვილი, რა ტექსტები აქვს, დღესაც როგორ თანამედროვედ ჟღერს თუნდაც ის, ნახუცარ ივანეს რომ ეუბნება თეიმურაზ ხევისთავი: გახსოვს, ქვეყანა რომ შევძარით, ჩვენთანაა ნამდვილი დემოკრატია, ჩამოდით და ჩვენგან, ქართველებისგან ისწავლეთ ნამდვილი დემოკრატიული სახელმწიფოს აშენებაო!“ საერთოდ, მიმაჩნია, რომ კი არ უნდა გაამართლო, უნდა გაუგო გმირს. თუ გავამარტივებთ, კრეონი ამას ამბობს: მე უნდა დავამყარო წესრიგი, ჩემს მეტი კაცი არ დარჩა, მე უნდა ვიყო მეფე. სრულებითაც არ მინდოდა მეფობა, მაგრამ ეს ცხოვრებამ მოიტანა. თუ მეფე ვარ, მაშინ პირველი, რაც უნდა გავაკეთო, ქვეყანაში წესრიგი უნდა აღვადგინო! მბრძანებელი ვარ კანონის გამოცემამდე, მერე კი ამ კანონის მონა ვხდები, იმისთვის რომ წესრიგი იყოს. მე მგონია, ესაა უმაღლესი ზნეობა და ჩემთვის ანტიგონეც ზნეობრივი გმირია და კრეონიც. პირველი იცავს თავის ოჯახს, მეორე – ქვეყანას... ყველანი მივილტვით ბედნიერებისაკენ, მაგრამ ბედნიერება წამები ან წუთებია. ჩემთვის ბედნიერება შემოქმედებითი მუშაობის პროცესია. შედეგისაგან მონიჭებული სიხარული ხანმოკლეა, ამიტომ ტკბობასა და სიამოვნებას პროცესისგან უნდა განიცდიდე. რაც შეეხება ტკივილს, მე თუ რაღაცას წუხილის დასაძლევად ან მისახვედრად არ ვდგამ, მაშინ არ შემიძლია. „ჯაყოს ხიზნებში“ მტკივა ის, რაც იქ ხდება. „ანტიგონეს“ პრობლემაც მაწუხებს: დღეს როგორი უნდა იყოს მმართველი, – ეს მტკივა! თუ ამქვეყნად არაფერი არ გაწუხებს, ნუ დგამ! პრობლემა, რომელიც მაწუხებს, ტკივილია. დარწმუნებული ვარ, არც ერთ დიდ მწერალს ტკივილის გარეშე არ დაუწერია.“

...ცოდნას ვაგროვებ ჩემთვის

„...რა თქმა უნდა, ვკითხულობ და მეხმარება, ცოდნას ვაგროვებ ჩემთვის. ხანდახან ისეთ მოსაზრებას წააწყდები, რომ ახალ გზას გიჩვენებს, გიფართოებს თვალსაწიერს. საწინააღმდეგო აზრი ჩემს აზროვნებას ავითარებს. მე გაცილებით მეტი დრო მიმდის ლიტერატურულ-დრამატურგიულ ანალიზში, ვიდრე დადგმაში. მსახიობებთან მზად უნდა მივიდე ჩემი კონცეფციით, მე მათ ზუსტად უნდა ავუხსნა, რას ვაკეთებ და მერე მათთან ერთად უნდა გავარკვიო, როგორ გავაკეთებთ! ხანდახან ისე გამოდის (ვაჟას მაგალითზე რომ ვთქვათ), რომ ჩვენ ვაჟა-ფშაველას კი არა, არამედ მისი ნაწარმოებების მიხედვით სპექტაკლების დადგმის შეჩვეულ სტერეოტიპებს ვიცავთ! დროსთან ერთად იცვლება თეატრის ესთეტიკა. მე თუ დავდგამ ვაჟას, მხოლოდ დიდი მოწიწებითა და რუდუნებით. და მგონია, რომ ვერასდროს ვერ დავდგამ. მეშინია, რადგან ისეთი მაღალია მისი პოეზია, რომ ძნელია ადეკვატური სცენური ფორმის პოვნა. არაფერი არ არის უცვლელი, დაღდასმული, რომ მაინცდამაინც ასე უნდა იყოს, მაგრამ, თუ შენ არ ითვალისწინებ მწერლის მსოფლმხედველობას და ვერ გრძნობ მანერას, თუ მისი პულსაცია არ გესმის, ჯობია, დაანებო თავი და, საერთოდ, არ დადგა!“