როგორ დაუსვა წერტილი ერთ მშვენიერ დღეს თავის არტისტულ კარიერას კოტე მარჯანიშვილმა

დღეს ჩვენ შეგვიძლია გავიხსენოთ და უსასრულოდ ვისაუბროთ გენიალური რეჟისორის ცხოვრების, შემოქმედების როგორც ქრესტომატიულ, საქვეყნოდ ცნობილ დეტალებზე, პერიპეტიებზე, რომელზეც არაერთი ტომი დაწერილა, ისე იმ ეგზოტიკურ დეტალებზეც, რომელიც ამ დიდ მორევში გაბნეულა, თუნდაც, ისეთზე, რომ პირველად სცენაზე ის ქალის როლში გამოვიდა – აგათია ტიხონოვნა განასახიერა გოგოლის „ქორწინებაში“, ჯერ კიდევ მოწაფემ, თბილისის პირველ გიმნაზიაში… ნატო ვაჩნაძის მოგონებებში გადავაწყდით პიკანტურ დეტალს, თუ როგორ საყვედურობდა იგი ნატო ვაჩნაძეს, რომელმაც უარი უთხრა ჯულიეტას როლის განსახიერებაზე თეატრში, სადაც მას სურდა „რომეო და ჯულიეტას დადგმა“ შოკის მომგვრელი განაწილებით – ჯულიეტა – ნატო ვაჩნაძე, რომეო – ვერიკო ანჯაფარიძე… დიახ, ის გენიალური იყო როგორც განხორციელებულ დადგმებში, ისე განუხორციელებელ გეგმებსა და ოცნებებშიც…

მოდი, თანამედროვეთა მოგონებებზე დაყრდნობით ვისაუბროთ, თუ როგორი აქტიორი იყო კოტე მარჯანიშვილი, ან იქ, რუსეთში, სხვადასხვა ქალაქში, უფასა თუ ირკუტსკში, ან მანამდე აქ, საქართველოში, როდესაც იგი ქართული სცენის ლეგენდების – მაკო საფაროვას, ნატო გაბუნიას, ვასო აბაშიძისა და სხვათა გვერდით გამოდიოდა ქართულ სცენაზე. ვისაუბროთ, თუ როგორ უსაფუძვლოდ მოუკლეს გული დაუმსახურებელი საყვედურით – თითქოსდა იგი გულგრილად ეკიდებოდა პროფესიას. არადა, გაუსაძლის პირობებში უწევდა შრომა – რამდენიმე რეპეტიციის ამარა, მოუმზადებლად გამოსვლა სცენაზე და… ბოლოს ყველაფერი იმით დამთავრდა, რომ პრესაში იგი იქით დაადანაშაულეს გულგრილობაში, რის გამოც იგი პირველად გაექცა ქართული თეატრის აუტანელ სინამდვილეს. შეგვიძლია, გავიხსენოთ, თუ როგორ და რა პირობებში განაგრძო მან თავისი აქტიორული კარიერა, შემდეგში როგორ შეუთავსა მას რეჟისორობა და ერთ მშვენიერ დღეს, როგორ დაუსვა წერტილი თავის არტისტულ კარიერას. შეგვიძლია, გავიხსენოთ, როგორ ამაყად იწყება მისი დაუმთავრებელი მემუარები – „ამიერიდან მე მხოლოდ რეჟისორი ვარ. მეტი ზავთიანობისთვის წვერი მოვუშვი და ასე მოვევლინე 1904 წელს მოსკოვის თეატრალურ ბაზარს. სხვათა შორის, წვერი ძალიან საჭირო იყო: თუმცა ოცდაათის წლისა ვიყავი, მაგრამ გარეგნობა, ცოტა არ იყოს, ქათმის ჭუჭულისა მქონდა. აბა, რა შთაბეჭდილებას მოვახდენდი იმ დარბაისელ აქტიორებზე, ვისთვისაც მე უნდა მეხელმძღვანელა“… ეს, თავად თვლიდა ასე, თორემ... „აფთარივით მოქნილი და მოუსვენარი, კეთილაღნაგი – მდგომარეც მოძრაობისთვის დაძრული; სახე ეშხით სავსე, შავგვრემანი, სანდომიანი, შინაგანი ცეცხლით განათებული; თმა ხშირი გადავარცხნილი, თავისებურად გადაშლილი; ჯანსაღი და მიმზიდველი ბრდღვიალა თვალები – სარკე შინაგანი მოძრაობისა; სწორი ცხვირი და ლამაზი ბაგე-კბილი, მტკიცედ მოხაზული ტუჩები და მოკლედ შეკრეჭილი ულვაშები, ერთი ნახვის შემდეგ სამუდამოდ დაუვიწყარი – ასეთი იყო კოტე მარჯანიშვილის გარეგნობა“ – ასეთი იყო იგი პლატონ კეშელავას აღწერით. როგორც რეჟისორი, ის გამოივლის მართლაც დიდ გზას, მოივლის არაერთ თეატრს, არაერთ ქალაქს, მოყოლებულს რიგიდან – ნეზლობინის ატრეპრიზიდან. სწორედ ამ დასის მოსკოვში გასტროლები მოუტანს მას პირველ აღიარებას მოსკოვში. შემდეგ იქნება ხარკოვი, კიევი, ოდესა... და როგორც თავად იამაყებს მემუარებში, თუ თავიდან რიგაში ნეზლობინისგან 250 მანეთს იღებდა თვეში, ოთხი წლის შემდეგ მისი განაკვეთი 2 400 მანეთამდე გაიზარდა.1909 წლიდან მარჯანიშვილი ისევ ნეზლობინთანაა, ოღონდ ამჯერად მოსკოვში – ნეზლობინის თეატრში. აქაც თავს იჩენს კონფლიქტი და როგორც თავად უწოდებდა, მისი „ცოფიანი ხასიათი“ და იგი შუა სეზონში გაეცლება ნეზლობინის თეატრს, წავა ისე, რომ არც იცის სად მიდის. მთელი თვე გაატარებს უკაპიკოდ, დღეში ორ მოხარშულ კვერცხზე, ვიდრე ისევ წაღმა არ დატრიალდება მისი ბედი და თავად ბულგარეთის განათლების მინისტრი, თავისი ფეხით არ მიადგება და თავისი ხელით არ მიუკაკუნებს კარზე. მას მიიწვევენ სოფიაში, მაგრამ მას მოუწევს ჩალაგებული ჩემოდნის ამოლაგება, მისთვის მანამდე მიუღწეველი ოცნება ახდება – ის მსოფლიოში სახელგანთქმული სამხატვრო თეატრის რეჟისორი ხდება. რა დიდ იმედებს ამყარებენ სტანისლავსკი და ნემიროვიჩ-დანჩენკო, როგორ მუშაობდა და იწრთობოდა მათ გვერდით, როგორ მუშაობდა გორდონ კრეგთან – „ჰამლეტზე“ ან როგორ დადგა სამხატვრო თეატრში პირველი ქართული სპექტაკლი, რომელიც მისი სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს იყო კავკასიელი აბრაგის აშკარა ყაჩაღური თავდასხმა წყნარ ფიქრმორეულ სამხატვრო თეატრზე. ეს იყო სპექტაკლი, რომელსაც თამაშობდნენ რუსულ ენაზე, რუსი არტისტები, რუსულ თეატრში, მაგრამ „იგი მაინც მთლიანად ქართული ქმნილება იყო“. კავკასიელი აბრაგი გაიქცევა სამხატვრო თეატრიდან და შუა მოსკოვში დააარსებს ახალ თეატრს – თეატრს სინთეზურს, სადაც ერთმანეთს ენაცვლება დრამა, ოპერა, ოპერეტა, პანტომიმა… დღეს, პარიზი თავს იწონებს პიერ კარდენის მიერ დაარსებული „ესპას პიერ კარდენით“, არადა, ეს გენიალური იდეა, რომელიც ერთ ჭერქვეშ ხელოვნების სხვადასხვა ჟანრის სინთეზს გულისხმობს, როგორც ნოდარ გურაბანიძე აღნიშნავს, პიერ კარდენამდე ბევრად ადრე, პირველად კოტე მარჯანიშვილის გენიალურ თავში იშვა და განახორციელა კიდეც. და დღესაც განცვიფრებას იწვევს მისი მასშტაბები. მერე რა, რომ დასახული დიდი სარეპერტუარო გეგმიდან მხოლოდ ხუთი სპექტაკლი განხორციელდა, ეს ხუთი სპექტაკლი საკმარისი გამოდგა იმისთვის, რომ საფუძველი ჩაჰყროდა სინთეზურ თეატრს. მარჯანიშვილის შემოქმედება გრძელდება დონის როსტოვში, პეტერბურგში, და გვირგვინდება ლოპე დე ვეგას „ცხვრის წყაროს“ ამ მონარქისტული პიესის უაღრესად რევოლუციური პათოსის სპექტაკლის დადგმით კიევში და ეს სპექტაკლი შევა მეოცე საუკუნის მსოფლიოს 100 საუკეთესო სპექტაკლში და სწორედ ამ დადგმას გაიმეორებს აქ, საქართველოში ჩამოსული მარჯანიშვილი 1922 წელს (რ. შატაკიშვილი). შემდეგ იტყვიან, რომ ეს იყო პირველი ქართული საბჭოთა სპექტაკლი. შემდეგ ისტორია დააჟანგებს საბჭოეთს და იტყვიან, რომ „ცხვრის წყარო“ იყო პირველი ჭეშმარიტად ევროპული სპექტაკლი ქართულ სცენაზე. როგორც ნოდარ გურაბანიძე იტყვის, რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა გეჩვენოთ, ერთიც სიმართლეა და მეორეც – „ცხვრის წყარო“ იყო პირველი საბჭოთა სპექტაკლიც და პირველი ევროპული დონის სპექტაკლიც ქართულ სცენაზე. მარჯანიშვილი, ბევრ სხვა ხელოვანთან ერთად, თავის დროზე გულმხურვალედ შეხვდა რევოლუციას. მეტიც, ის ჯერ კიდევ 1905 წლიდან თანაუგრძნობდა რევოლუციურ პროცესებს, იმდროინდელ მიტინგებზეც გამოდიოდა. და ეს სპექტაკლიც იქ კიევში, სწორედ რევოლუციურ სპექტაკლად დადგა და როგორც კინორეჟისორი კოზინცევი წერდა, მარჯანიშვილმა შექმნა რევოლუციური ვნების თეატრი.

საქართველოში ჩამოსული მარჯანიშვილი დადგამს „ცხვრის წყაროს“ და ამ ერთი სპექტაკლით დაამარცხებს იმ ნიჰილიზმს, რომელიც სუფევდა იმდროინდელ ქართულ თეატრში და ამას მიაღწევს სრულიად გამოუცდელი, დამწყები მსახიობის მეშვეობით. მარჯანიშვილის აღმოჩენა – თამარ ჭავჭავაძე აღმოჩნდება ბობოქარი ვნებების არტისტი, რომელიც ავაზის ნახტომით ავარდება ქართული თეატრის ოლიმპოზე. საერთოდ, გენია – მარჯანიშვილი იოლად და შეუმცდარად ცნობდა გენიებს. ცნობდა ერთი შეხედვით სრულიად შეუსაბამო სიტუაციებშიც. ასე მაგალითად, საბაჟოდან გამოგდებული ფუტურისტი პოეტი, 21 წლის ნიკოლოზ შენგელაია, რუსთაველზე ჭადარზე იყო ამძვრალი და გატაცებით კითხულობდა ლექსებს, ეტლით მარჯანიშვილმა რომ ჩაიარა და ასისტენტად წაიყვანა კინოში, შემდეგ სწორედ მარჯანიშვილის წაქეზებით დაიწყო ფილმების გადაღება და… მისმა მუნჯმა „ელისომ“ დაამუნჯა დრო. მსოფლიო მას კინოშედევრად აღიარებდა მაშინაც, როცა გამოვიდა ეკრანებზე, ნახევარი საუკუნის შემდეგაც და დღესაც…

რიონში ბავშვის გადასარჩენად მოსხლეტით გადაეშვება ათლეტურად აღნაგი, მზეზე ბრინჯაოსფრად აელვარებული 18 წლის ჭაბუკი. ამ გადაშვებას შეესწრება მარჯანიშვილი, მოიხიბლება, გამოელაპარაკება, მეორე დღეს თეატრში დაიბარებს და დაიწყება „ჟორა შავგულიძე“. გენია იცნობს მომავალ გენიას და სრულიად დამწყებს მიანდობს უშანგი ჩხეიძის დუბლიორობას. უშანგი ჩხეიძეშიც სწორედ მარჯანიშვილი აღმოაჩენს ჰამლეტს და გენიას საერთოდ. აღმოაჩენს და მიქელანჯელოს ჟინით გამოაქანდაკებს არა მხოლოდ ჰამლეტს, არამედ ლეგენდას – „უშანგი ჩხეიძეს“. მას შემდეგ ბევრჯერ დაიდგმება ქართულ სცენაზე „ჰამლეტი“, მაგრამ ვერავინ გადაჩრდილავს 27 წლის ბიჭის ნათამაშებ ჰამლეტს. მუშათა თეატრში 20 წლის ბიჭის – მხატვარ პეტრე ოცხელის გაფორმებულ სპექტაკლს, „ცეცხლის გამჩაღებელს“ ნახავს, თავისთან წაიყვანს და გააჩაღებს გენიას, სახელად „პეტრე ოცხელი“… სწორედ, ამ 21 წლის გენიოსთან, პეტრე ოცხელთან ერთად შეიქმნება ის შედევრი, სახელად „ურიელ აკოსტა“, რომელიც წინ გაუსწრებს თეატრალურ ეპოქას და მრავალმხრივ განსაზღვრავს ქართული თეატრალური ესთეტიკის მომდევნო ძიებებს. მოკლედ, რომ არა ის ლურსმანი, რომელზეც დასაწყისში მოგახსენებდით, ქართულ კინოს არ ეყოლებოდა ნიკოლოზ შენგელაია, სცენას არ ეყოლებოდა გიორგი შავგულიძე, თამარ ჭავჭავაძე, უღიმღამოდ გაივლიდა უშანგი ჩხეიძის ცხოვრებაც, არავინ იცის, როგორ წარიმართებოდა პეტრე ოცხელის შემოქმედება და კიდევ… სანდრო ახმეტელს დავკარგავდით მანამდე, ვიდრე იქნებოდა „სანდრო ახმეტელი“. საქართველოში დაბრუნებულმა მარჯანიშვილმა გვერდით სწორედ სანდრო ახმეტელი ამოიყენა. „თქვენთან ერთად გავწყვიტოთ კავშირი, მასთან (სამხატვრო თეატრთან) და ვეძებოთ თეატრი ვაჟკაცური“ – ამას მარჯანიშვილი ახმეტელს „სალომეას“ დადგმის შემდეგ ეტყვის, როცა ახმეტელს თავს დაესხმიან. ეტყვის და ერთად იწყებენ ახალი თეატრის შენებას. შემდეგ კი, 1924 წლის აჯანყებამდე, „სამხედრო ცენტრის“ წევრებთან ერთად დააპატიმრეს სანდრო ახმეტელი და დახვრეტაც გადაუწყვიტეს. ახმეტელის სიცოცხლე სერგო ორჯონიკიძემ, სწორედ კოტე მარჯანიშვილს აჩუქა. მარჯანიშვილი და ახმეტელი ერთად ქმნიან ქართულ თეატრს. იქმნება „დურუჯი“ და იქმნება ლეგენდარული მანიფესტი. მარჯანიშვილი მხარს უჭერს და თავგამოდებით იცავს „დურუჯელებს“ – ამბოხებულ ახალგაზრდებს. მოგვიანებით, ურთიერთობები იძაბება მარჯანიშვილსა და „დურუჯელებს“ შორისაც. მარჯანიშვილი ნელ-ნელა „დურუჯის“ ალყაში ექცევა. მალე ახმეტელისა და მარჯანიშვილის გზებიც გაიყრება. მარჯანიშვილი რუსთაველის თეატრიდან წავა და აღარც დაბრუნდება. 1930 წელს თბილისში საგასტროლოდ ჩამოსული დასი თბილისში დარჩება და სახალხო სახლში, ანუ იქ, სადაც დღესაა – დაიდებს ბინას. 1933 წელს, მარჯანიშვილის გარდაცვალების შემდეგ, თეატრს მარჯანიშვილის სახელი ეწოდება. მაგრამ სიკვდილამდე სწორედ ამ თეატრში „მოკლავენ“ გენიოსს – 4 წელსაც არ აცლიან კაცს, რომელმაც მსოფლიო სტანდარტების თეატრი შექმნა, მუშაობას დაუწუნებენ, კრებებს გაუმართავენ მაშინაც კი, როცა ის უმძიმესად იქნება ავად. მარჯანიშვილი მოსკოვს მიაშურებს, არც იქ მოასვენებენ, წერილს წერილზე წერენ, გულს უკლავენ. ის მიიღო და აღიარა მოსკოვმა. აღიარა და დააფასა, მაგრამ…. დაივიწყა. როგორც ნოდარ გურაბანიძე დაწერს, კოტე მარჯანიშვილის სახელი, რომელმაც 25 წელი შეალია რუსულ თეატრს, თითქმის მივიწყებულია რუსულ თეატრალურ ხელოვნებაში. მას გული ატკინა საქართველომ, მაგრამ არ დაივიწყა! არსებობს თეატრალური ლეგენდა, რომლის თანახმად, თეატრიდან გასულმა, გულნატკენმა მარჯანიშვილმა დაწყევლა მის მიერ დაარსებული თეატრი, რომელიც დღეს მის სახელს ატარებს. მაგრამ არსებობს გადმოცემა, ბევრად სარწმუნო, რომ ბოლო სიტყვები, რომელიც მან თეატრის სამ თანამშრომელს უთხრა სრულიად სხვა იყო – „ცუდად ნუ გამიხსნებთ“...