რატომ უწოდეს ანას „ბაჯი“ და რა უჩვეულო ძალის პატრონი იყო ეს ქალბატონი
ანა ბაჯის სახელი რამდენიმე ლიტერატურულ ნაწარმოებში გვხვდება. ძველი თბილისის აშუღმა საიათნოვამ ასეთი სიტყვებით შეამკო ეს ქალბატონი: „მტერსა სრესავს ფეხქვეშ ჭიასავითა...“ იეთიმ გურჯმა კი პოემა მიუძღვნა სახელწოდებით – „გმირი ქალი ანა-ბაჯი“, რომელშიც მოთხრობილია ანას მამაცური თავგადასავალი. ამბობენ, რომ ანა ქალისათვის უჩვეულო ღონის პატრონი ყოფილა. ქორიძემ თავის წიგნში „ქართველი ქალები“ გვიამბო ანა ბაჯის შესახებ. თუ ვინ იყო იგი და რა არის ცნობილი ანას შესახებ, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ასმათ ჯიქია გვესაუბრება.
ასმათ ჯიქია: ანას სახელი ცნობილია, როგორც უჩვეულო ძალ-ღონის მქონე ქალბატონისა. ის გაზრდილა და დაბადებულა თბილისში, დაახლოებით, მეჩვიდმეტე საუკუნის მეორე ნახევარში. ანა ღარიბი ქართველი ხელოსნის შვილი ყოფილა. 16 წლის ასაკში გათხოვილა. მისთხოვებია მუხათელ გლეხს და საცხოვრებლადაც მუხათში გადასულა. ახალგათხოვილ ქალს ქმრის ოჯახში 7 რძალი დახვედრია. ანა მათთან ერთად შესდგომია შრომას და ყველანი ერთად გადიოდნენ ფონს. არც ანასი და არც მისი ქმრის გვარი ჩვენთვის ცნობილი არ არის. სამაგიეროდ, ცნობილია ამ ქალის გამჭრიახი გონებისა და უჩვეულო ძალის შესახებ. ანა, თურმე გაქცეულ კამეჩს რქებში ხელს ჰკიდებდა და ისე აჩერებდა. მას გულადობისთვის თათრებმა ძმობა აღუთქვეს და ამიტომ დაარქვეს ანა ბაჯი. „ბაჯი“ დას ნიშნავს.
– კიდევ რა არის ცნობილი მისი უჩვეულო ძალის შესახებ?
– ამ ღონიერ ქალს, რომელსაც კარგად ეხერხებოდა ცხენით ჯირითი, ხმლის ქნევა, მტრის წინააღმდეგ ვაჟკაცური ბრძოლა, ჭიდაობა, რამდენიმე ცნობილი ფალავანიც ჰყოლია დამარცხებული.
მუხათელებში დღესაც შემორჩენილია თქმულება, რომლის მიხედვითაც, ანა, თურმე, მეუღლისა და მამამთილის თანხლებით წასულა ერთხელ კვირაცხოვლის დღეობაზე. იქ მყოფებს ჭიდაობა გაუმართავთ, რომელშიც ახლომახლო სოფლის წარმომადგენლები მონაწილეობდნენ. გამარჯვება თელეთს რგებია. მუხათი დამარცხებულად გამოაცხადეს, რის გამოც თურმე, ანას ძალიან დამცირებულად უგრძვნია თავი. ქმრისა და მამამთილის დაუკითხავად თვალის დახამხამებაში შევარდნილა საჭიდაო მოედანზე და რამდენიმე მამაკაცი ზედიზედ წაუქცევია. ამის შემდეგ, თურმე, ყველა ანაზე ალაპარაკებულა. მისი ასეთი ძლევამოსილების ამბავი თბილისელ მოჭიდავე გეო ტერტერაშვილსაც გაუგია და ანასთვის შეუთვლია: გიორგობა დღეს, ბოლნისში დალი ხაჩინში გიწვევ საჭიდაოდო.
– მიიღო თუ არა ანა ბაჯიმ ტერტერაშვილის გამოწვევა?
– მიიღო. თურმე, დიდი, პატარა, მოხუცი თუ ახალგაზრდა გიორგობას, ყველა ბოლნისში გამგზავრებულა. ანაც მამამთილსა და მაზლთან ერთად წასულა. გზად მათ ყაჩაღები დახვედრიან.
– გადაურჩნენ თუ ვერა მუხათელები ყაჩაღების რისხვას?
– თურმე, ბორჩალოელ ყაჩაღ ბაირამს, რვა ამხანაგთან ერთად მგზავრების ძარცვა დაუწყია. მათ ანას მამამთილი მოუკლავთ, მაზლი კი მკლავში დაუჭრიათ. ყაჩაღს ანა თვალში მოსვლია, ხელიც მოუხვევია საკოცნელად, მაგრამ ქალს მოულოდნელად მისთვის ხანჯალი წაუძვრია და თვალის დახამხამებაში თავი მოუკვეთავს. ანა ბაჯს ბაირამისთვის მისი მეგობრებიც მიუყოლებია. შემდეგ კი, დაჭრილი მაზლისთვის მიუხედავს, ხელი მოუბანია, შეუხვევია, მიცვალებული მამამთილი ცხენზე გაუკრავს და მუხათში გაუტანებია. ანა კი, ბაირამის ცხენზე შემჯდარა, მისივე იარაღი აუსხამს და ბოლნისისკენ გაქროლებულა.
ბოლნისის სიონის ეზოში შეკრებილი ხალხი თურმე, მოუთმენლად ელოდა ანას გამოჩენას. ანას ერთ-ერთი მაყურებლისთვის გადაუცია ცხენი და იარაღი, თვითონ კი მოედნის ცენტრში გასულა და გეო ტერტერაშვილი გამოუწვევია. რამდენიმე წამში მოწინააღმდეგეები ერთმანეთს შერკინებიან. ანას, ძლიერი და სახელოვანი მეტოქე ზურგზე მოუგდია და ძირს ისე დაუხეთქებია, რომ ტერტერაშვილს ცხვირ-პირიდან სისხლი წასკდომია. სამი დღის შემდეგ კი გარდაცვლილა.
ამის შემდეგ, გამარჯვებული ანა მუხათში დაბრუნებულა და მამამთილი დიდი პატივით დაუკრძალავს.
– როგორი იყო ოჯახში ანა?
– ანა ოჯახში წყნარი, მორჩილი და საქმიანი ყოფილა, როგორც ყველა ქართველი ქალი. ერთხელ, სულ რამდენიმე დღის გათხოვილი ანა და მისი რძლები, თურმე კამეჩებს წველიდნენ. უცებ, ბუღა მოვარდნილა და პირუტყვს დარევია. შეშინებულ ქალებს წივილ-კივილი აუტეხავთ და აქეთ-იქით გაფანტულან. ეს რომ ანას დაუნახავს, ბუღასთვის ხელები ფეხებში უტაცია და მოშორებით გადაუსვრია. რძლის ასეთ მოქმედებას თვალს ადევნებდა ანას დედამთილი, რომელიც მისულა თავის ვაჟთან და უთქვამს, შენმა ცოლმა კამეჩების მოწველაზე უარი განაცხადა და გვითხრა: „არც შენი კამეჩები მაინტერესებს და არც მათი მოწველაო“. ქმარი გაბრაზებული შესულა ანასთან და დაუტუქსავს. ანა, თურმე მორჩილად თავწახრილი იდგა. ეს რომ დედამთილს დაუნახავს, შვილი შეუჩერებია და უთქვამს: შვილო, ტყუილი გითხარი, მაინტერესებდა, ანა თავს როგორ დაიცავდა. მიუხედავად იმისა, რომ უსამართლოდ მოექეცი, ის მორჩილად იდგა და თავდახრილი გისმენდაო და რძალი გულში ჩაუკრავს.
– სიმართლეს შეეფერება თუ არა გადმოცემა, რომლის მიხედვითაც თითქოს ანა ბაჯს დათვიც კი ჰყოლია მოკლული?
– ასეთი გადმოცემა ნამდვილად არსებობს. ანა ბაჯი ორი წლის გათხოვილი ყოფილა, როდესაც სოფელ წყნეთში წასულა სტუმრად. საღამოხანს წყნეთელ ქალებს ტყეში შინდის მოსაკრეფად წასვლა გადაუწყვეტიათ და ანაც მათ გაჰყოლია. ტყეში, შინდის მკრეფავებს, მოულოდნელად თავს დაჭრილი დათვი წამოსდგომია ღრიალით. შეშინებული ქალები თურმე ერთმანეთს ასწრებდნენ. ანა არ დაბნეულა, წინ დახვედრია დათვს, ხელები ფეხებში ჩაუვლია, აუტაცია და მიწაზე ბურთივით დაუნარცხებია. ქალების კივილზე, იქვე ახლოს მყოფი, ცნობილი მონადირე, თევდორე მოვარდნილა. ანას მკვირცხლად ამოუცლია მისთვის ხანჯალი და მხეცისთვის ჩაუცია. დათვის მოკვლის ამბავი თვალის დახამხამებაში მოსდებია სოფელს.
ერთხელ მუხათელებს თათრები შემოსევიან. ტყვიან-ალაფიანად მიმავალთ, თანასოფლელებთან ერთად, ანა მარაბდის ველზე დასწევია. ბევრი მოუკლავს, დარჩენილებს კი მუდარა დაუწყიათ: ბაჯი, (ანუ დაო) ნუ დაგვხოცავო. ანას შესცოდებია, უპატიებია და უთქვამს: თუ კვლავ შეგვაწუხებთ, უარეს დღეს გაგითენებთო.
ანას სახელი დღითიდღე უფრო და უფრო მეტი ადამიანისთვის ხდებოდა ცნობილი; განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მისი შიშით მებატონე მუხათელებს გადასახადის გადახდაზე ძალას ვეღარ ატანდა. საიათნოვას ლექსიდან ისიც ჩანს, რომ პატარა კახი პირადად იცნობდა ანა ბაჯის, დიდ პატივს სცემდა და აფასებდა. ისიც ცნობილია, რომ ერეკლე მეორეს მისთვის წარწერიანი ხმალიც უბოძებია საჩუქრად.
– იმასაც ამბობენ, თითქოს ანა გაქცეულ კამეჩს აჩერებდაო...
– ერთხელ, ანა რომელიღაც რელიგიურ დღესასწაულზე თბილისში ყოფილა მშობლებთან. სწორედ იმ დღეს ოსმალივით ჩაცმულ ამქრებს ყეენობა გაუმართავთ და ქუჩაში გამოსულან. უცბად, მათ ორი გახელებული კამეჩი დარევია. ანას ეს ფანჯრიდან შეუნიშნავს და გარეთ გამოვარდნილა. გაქცეულებისთვის ძლივს დაუწევია სიტყვა: არა გრცხვენიათ, ამოდენა ხალხი ორმა კამეჩმა შეგაშინათ, ეს თუ მტერმა გაგვიგო სასაცილოდ აგვიგდებსო. კამეჩი ანასკენ გამოქცეულა, ანა არ დაბნეულა, რქებში სწვდომია, კისერი მოუგრეხავს და მიწაზე წაუქცევია. ახლა, მეორე კამეჩი გამოქანებულა მისკენ, მაგრამ ისიც პირველისთვის მიუწვენია. ამის შემდეგ, ხალხი მიშველებია ანას და კამეჩები თოკებით შეუკრავთ.
– როგორ გარდაიცვალა ანა?
– ანა 42 წლის ასაკში გარდაცვლილა. გადმოცემის თანახმად, მას ოჯახში სტუმრები სწვევიან. მათგან ერთს, ანას საჭმელში საწამლავის ჩაყრა მოუხერხებია. ქალს ცუდად უგრძვნია თავი და სტუმრებს გასცლია. თქვენ მოილხინეთ, მე რაღაც შეუძლოდა ვარ და ნუ მიწყენთო. მეორე დღეს ანა გარდაცვლილა. იგი მუხათის ტაძრის ეზოში დაუკრძალავთ.
ანა ბაჯის შთამომავლები დღემდე ბაჯიაშვილის გვარს ატარებენ.