ჩვენს წინაპრებს, მიცვალებულის დაკრძალვის წესთან დაკავშირებით, ბევრი საინტერესო და დღეისთვის უჩვეულო რიტუალი ჰქონდათ. რომელთა შესახებ ინფორმაცია მითოლოგიამ შემოგვინახა.

  ხევსურებს დედათწესის მქონე ან მშობიარე ქალი „მირეულად“ ანუ უწმინდურად მიაჩნდათ. ამიტომ, ისინი მშობიარობის ან დედათწესის დროს გარკვეული პერიოდი განცალკევებით ცხოვრობდნენ. მათ დროებით სადგომს ქოხი, სამრელო, ბოსელი, ხოლო იქ მყოფ ქალს მექოხე, მებოსლე, მესამრელოე ეწოდებოდა. პირაქეთ ხევსურეთში სამრელო ანუ ქოხი სახლის მახლობლად იდგა. ეს იყო სიპი ქვით ნაშენი დაბალი, პატარა ნაგებობა, სადაც ორი ადამიანი ძლივს თავსდებოდა. პირიქით ხევსურეთში კი, არხოტის თემში, საერთო სამრელოები ჰქონდათ, სადაც ხშირად რამდენიმე დედათწესის მქონე ქალი იყრიდა თავს. სანამ სამრელოში ყოფნის დრო არ ამოეწურებოდა და გარკვეულ წესებს არ შეასრულებდა, ქალი ოჯახში ვერ დაბრუნდებოდა. რაც უნდა დიდი გასაჭირი ყოფილიყო, მებოსლე ქალი წესს არ დაარღვევდა, რადგან ღრმად სწამდა, რომ ხევსურეთის ხატ-ანგელოზები გაჯავრდებოდნენ და მის ოჯახს გაანადგურებდნენ. თუ „მექოხე დიაცი“ გარდაიცვლებოდა, მას საფლავ-სამარეში ანუ საერთო სასაფლაოზე არ დამარხავდნენ. სასუდრე ტანსაცმელს მესუდრე ქალები ჩააცმევდნენ, ისინივე ჩაასვენებდნენ მიწაში, მამაკაცები მხოლოდ მიწას გათხრიდნენ. ჭირისუფლებთან ხალხი მივიდოდა და მიუსამძიმრებდა. სამრელოში გარდაცვლილს სახლში არ გადაასვენებდნენ, რადგანაც ის უწმინდურად ითვლებოდა და არც მამაკაცები მიეკარებოდნენ. სამრელოში გარდაცვლილისთვის ქოხის ახლოს დასაკრძალი ადგილი იყო გამოყოფილი. დასაფლავებიდან შვიდი თვის ან ერთი წლის შემდეგ მიცვალებულის ძვლებს ამოთხრიდნენ და ნეშტს საერთო სასაფლაოს ახლოს დაასაფლავებდნენ. ამბობდნენ: შვიდი თვის შემდეგ უკვე განიწმინდებაო. როდესაც ნეშტს სასაფლაოზე გადაიტანდნენ, ჭირისუფალს საკლავი უნდა დაეკლა და „გზანი და საფლავნი უნდა დაენათლა“. დაკლავდნენ ცხვარს ან ხბოს, სისხლს ჯამით შეინახავდნენ და რომელი გზითაც მიცვალებული სასაფლაოზე გაატარეს, იმ გზასა და საფლავებს სისხლს მოასხურებდნენ. ვინც მიცვალებული წაასვენა, მათ „ხელებზე ასასხმელს“ გამოუცხობდნენ და დანათლავდნენ, რადგან „მექოხე“ დიაცს „შეერივნენ“. ქოხში გარდაცვლილ დიაცს იმავე წესით უმზადებდნენ ყოველგვარ ხარჯებს, რა წესითაც სხვა მიცვალებულებს. თუ ახალდაბადებული ბავშვი ქოხში მოკვდებოდა, არც ის დაიმარხებოდა საერთო სასაფლაოზე. მასაც „მესამრელოე“ ქალები ქოხის ახლოს გაუთხრიდნენ საფლავს და ისინივე დაასაფლავებდნენ. მოტირალი მიდიოდა ჭირისუფლის კარზე. დედაკაცები კი, სადაც ბავშვი და ბავშვის დედა იყო, იქ მიდიოდნენ და ტიროდნენ. თუ ქოხში დედას ძალიან ავად ჰყავდა ბავშვი და მისი მორჩენა საეჭვო იყო, ბავშვს გარდაცვალებამდე ქოხიდან ოჯახში შემოიყვანდნენ, რომ სული სახლში ამოსვლოდა და საფლავ-სამარეში დამარხულიყო.

  მნიშვნელოვანია „ჰაერზე დაკრძალვის“ წესი, რომელსაც კოლხეთში მიმართავდნენ და მას ბერძენი მწერალი აპოლონ როდოსელი აღწერს: „კოლხებში ჯერ კიდევ ახლაც ცოდვად ითვლება მიცვალებული მამაკაცის ცეცხლით დაწვა. არც ის არის წესი, მიწაში დაფლან და ზემოდან ტაგრუცი დააყარონ. მათ ხარის მოუთელავ ტყავებში ახვევენ და ქალაქიდან მოშორებით ხეებზე ჰკიდებენ“. ნიკოლოზ დამასკელი კი წერს: „კოლხები მიცვალებულებს კი არ მარხავენ მიწაში, არამედ ჰკიდებენ ხეებზე“. ელიანუსის ცნობითაც – „კოლხები გვამებს ტყავებში მარხავენ, გამოხვევენ მათში და ხეებზე ჰკიდებენ“. როგორც ჩანს, ძველ კოლხეთში არსებული წესი მიცვალებულის ამ სახით „დაკრძალვისა“ არსებობას დიდი ხნის განმავლობაში განაგრძობდა. მეჩვიდმეტე საუკუნის დასაწყისში აფხაზებში ჰაერზე დაკრძალვის ჩვეულებას აღგვიწერს ჯოვანი ლუკა, რომელიც მიუთითებს, რომ აფხაზები ტყეში ოთხ მაღალ ფიცარნაგზე დადგამდნენ ხისგან გამოჩორკნილ კუბოს და მიცვალებულებს იქ ტოვებდნენ. ასეთივე წესს აღგვიწერს არქანჯელო ლამბერტი: „აფხაზებს აქვთ ერთი შესანიშნავი ჩვეულება, სახელდობრ ის, რომ მიცვალებულებს როდი მარხავენ, არამედ ჰკიდებენ ხოლმე ხეზე. გამოღარავენ ხის ღეროს კუბოს მსგავსად, შიგ ჩადებენ მიცვალებულს და ვაზის მაგარი ლერწებით ჩამოჰკიდებენ ხის წვეროზე...“. ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით: „აფხაზები არა დაჰფლავენ მკუდართა თვისთა, არამედ მისითავე სამკაულ-იარაღით და შესამოსლითა შთასდებენ კუბოთა შინა და შესდგამენ ხეთა ზედა“. ხეზე დაკრძალვის ჩვეულება მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულის აფხაზებში მხოლოდ გადმონაშთის სახით შემონახულა და მეხის დაცემით დაღუპულთა მიმართ გამოიყენებოდა. ჩვენს დრომდე აფხაზები მეხდაცემულებს დებდნენ მაღლა ხის ბოძებზე გადებულ ფიცარნაგზე იმ დრომდე, ვიდრე კუბოში მიცვალებულის ძვლები არ დარჩებოდა და მერე მარხავდნენ.

  ზოგადად, მიცვალებული გარდაცვალებიდან მესამე დღეს უნდა დაემარხათ. გამონაკლისს მხოლოდ არხოტის თემი წარმოადგენდა, სადაც მეორე დღეს ფლავდნენ. მიცვალებულის გამოსვენებისას თუ ოჯახში ან სოფელში მძინარე ბავშვი იყო, გააღვიძებდნენ და ფეხზე წამოაყენებდნენ. თუ ვერ გააღვიძებდნენ, აკვანს მაინც წამოაყუდებდნენ. ამ შემთხვევაში უძველეს მაგიურ წარმოდგენებთან უნდა გვქონდეს საქმე. ბავშვის წოლა და ძილი ემსგავსება მიცვალებულის მდგომარეობას და რომ ამ მსგავსებას რეალური შედეგი – ბავშვის დალახვა – არ გამოეწვია, აღნიშნულ მაგიურ საშუალებას მიმართავდნენ.

  ზოგი წესი მიცვალებულისადმი შიშის გრძნობას უკავშირდება. მაგალითად, ქართლში მიცვალებულის ფანჯრიდან გასვენება და სასაფლაოდან მგლოვიარეთა სხვა გზიდან დაბრუნება. ღობის გარღვევა და მიცვალებულის იქიდან გატანა, ეზოში ხის მოჭრა, მიცვალებულის გასვენების მთელი დროის განმავლობაში სახლისკენ მიხედვის ტაბუ. ასევე მიცვალებულის სახეზე პირსაბურავის დაფარება, ფეხებით წინ გამოსვენების ჩვეულება – მიცვალებულისათვის დასაბრუნებელი გზის არევის სურვილიდან უნდა გამომდინარეობდეს.

  ფშავში დასტურები, ხევისბერები და სხვა მოწმინდარი ხალხი, მათ შორის დედაკაცებიც, რომლებიც წმინდანობდნენ, სადაც მიცვალებული იყო იმ ოჯახში არ შევიდოდნენ, ვიდრე სახლი საკლავით არ გაინათლებოდა. მაგრამ თუ ასეთ შემთხვევას მაინც ექნებოდა ადგილი, ასეთ ადამიანს ყველანი წყევლა-კრულვით მოიხსენიებდნენ. ოჯახი, სადაც მიცვალებული ესვენა უწმინდურად ითვლებოდა. ხალხის რწმენით, ამგვარ გაუწმინდურებულ სახლში ანგელოზები აღარ დგებოდნენ. ამიტომ სახლის სანათლავის დაკვლა სავალდებულოდ მიაჩნდათ.

  ძველად საქართველოში, თუ ქმარს ცოლი მოუკვდებოდა ან პირიქით, დასაფლავების დღეს მგლოვიარეს თეთრი ტანსაცმელი უნდა სცმოდა, რომელსაც შავით დასაფლავების შემდეგ შეცვლიდა.

  როდესაც თუშეთში ახალგაზრდა ქალს ქმარი გარდაეცვლებოდა, იგი საქორწინო ტანსაცმელში გამოწყობილი, სამკაულებით მორთული მიჰყვებოდა მიცვალებულს სასაფლაომდე. დასაფლავების შემდეგ კი ითალხებოდა.

  სტატიაში გამოყენებულია მასალები წიგნებიდან – გიორგი თედორაძის „ხუთი წელი ფშავ-ხევსურეთში“ და დალი გიორგაძის „დაკრძალვისა და გლოვის წესები საქართველოში“.