დავით აღმაშენებლის მამის, გიორგი მეორის პიროვნება ჯერ კიდევ არ არის სათანადოდ შესწავლილი. მას სუსტ მონარქად ახასიათებენ. ჩვენი რესპონდენტი ისტორიის დოქტორი, პროფესორი დავით მერკვილაძე ამ შეფასებას თავის ახსნას უძებნის და დღევანდელ ინტერვიუში გიორგის დაუძინებელი მტრის, ლიპარიტ ბაღვაშის მეურვეობის ქვეშ გარატებულ წლებზე, დიდ თურქობასა და გიორგი მეორის, როგორც საქართველოს მონარქის მიერ გადადგმულ უკანასკნელ ნაბიჯზე გვესაუბრება:

– გიორგი მეორე იყო ერთიანი საქართველოს მეფის, ბაგრატ მეოთხის მემკვიდრე. მისი დედა, ოვსთა მეფის ასული ბორენა გახლდათ. გიორგი საკმაოდ საინტერესო პიროვნება იყო. ამ მონარქის ცხოვრებასა და მოღვაწეობაზე დიდი გავლენა იქონია ქვეყნის იმდროინდელმა საშინაო და საგარეო პოლიტიკურმა ვითარებამ. გიორგი მეორის პიროვნების საკითხი მამამისის მეფობის ხანაშივე გახდა აქტუალური, მაშინ, როდესაც გიორგი მცირეწლოვანი იყო. 

– რატომ?

– ამ პერიოდიდან მოყოლებული საქართველოს გამუდმებით უწევდა ბიზანტიური აგრესიის მოგერიება. მეორე მხრივ, იმ დროს ძალიან აქტიურობდნენ ადგილობრივი დიდებულები, რომელნიც მეფისგან მეტი დამოუკიდებლობის, მეტი უფლებების მოპოვებას ცდილობდნენ და სარგებლობდნენ სწორედ საგარეო პოლიტიკური ვითარებით. ერთ-ერთი გამორჩეული ამ დიდებულთა შორის გახლდათ კლდეკარის ერისთავი, ლიპარიტ ბაღვაში. ეს იმ ლიპარიტ ბაღვაშის ბაბუაა, რომელსაც საბოლოოდ დავით აღმაშენებელი გაუსწორდა. საქმე ისაა, რომ რამდენიმე თაობა მიმდინარეობდა ბაღვაშებსა და ბაგრატიონებს შორის ბრძოლა, რომელმაც საბოლოოდ, საგვარეულოები დააპირისპირა.

– ეს როგორ მოხდა?

– გიორგის მამა, ბაგრატ მეოთხე ბიზანტიასთან ურთიერთობის მოსაგვარებლად იძულებული შეიქმნა, იმპარატორ კონსტანტინე მონომახთან ჩასულიყო. ამ უკანასკნელმა სამი წლით დააყოვნა ქართველი მეფე კონსტანტინოპოლში. გამგზავრებამდე ბაგრატ მეოთხემ დასავლეთ საქართველოს გამგებლად დატოვა მისი არასრულწლოვანი ძე – გიორგი. უცნაურია, რომ ლიპარიტ ბაღვაშმა მოითხოვა, უფლისწული გიორგი მეფედ გამოეცხადებინათ.  

– რა ამოძრავებდა ლიპარიტ ბაღვაშს, როდესაც ეს წინადადება წამოაყენა?

– რადგან გიორგი მცირეწლოვანი იყო, ლიპარიტს მისი მეურვეობის ხელში ჩაგდების იმედი ჰქონდა და ჩაიგდო კიდეც. ის გიორგი მეორის მეურვე გახდა – „პატრონად” კი  მამიდა, გურანდუხტ დედაფალი დაუნიშნეს ბაგრატ მეოთხის ძეს. ჯერ კიდევ მცირეწლოვანი გახლდათ, როცა ქართველ უფლისწულს კურაპალატის ტიტული უბოძა ბიზანტიის იმპერატორმა. ამჟამად კი გიორგი მეორე რუისის ტაძარში აკურთხეს მეფედ. ამგვარად, ქვეყნის მართვის სადავეები ლიპარიტ ბაღვაშის ხელში მოექცა.

– დიდხანს გაგრძელდა ბაღვაშის ტკბობა ამ მდგომარეობით?

– ეს მდგომარეობა ნაწილობრივ შეიზღუდა, ბაგრატ მეოთხის ბიზანტიიდან დაბრუნებისთანავე, როცა მეფემ თავისი, როგორც მეფის ხელისუფლება აღიდგინა. თუმცა, მისი ძალაუფლება ლიხის აღმოსავლეთით ვეღარ გავრცელდა ლიპარიტის წინააღმდეგობის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ოფიციალურად ერთიანი იყო, დასავლეთ საქართველოს განაგებდა ბაგრატი, აღმოსავლეთს და სამხრეთს კი –  ლიპარიტი. უნდა აღინიშნოს, რომ ლიპარიტის აღზევებას იმანაც შეუწყო ხელი, რომ ის დამოყვრებული გახლდათ სელჩუკიანთა სულთანთანაც და ბიზანტიის იმპერატორთანაც. რამდენიმე ხნის შემდეგ, ლიპარიტის თვითნებობა მოსწყინდათ ადგილობრივ დიდებულებს. მათ შეიპყრეს კლდეკარის ერისთავი და ბაგრატ მეოთხეს მიჰგვარეს. 

– რა ბედი ეწია ამ ვითარებაში გიორგი მეორეს?

– გიორგი და მამიდამისი ახალქალაქში დახვდნენ ჯავახეთში მობრძანებულ ბაგრატ მეოთხეს. მეფემ უწყოდა, რომ ყრმა გიორგის აზრად არ ჰქონია მამისთვის ტახტის წართმევის მცდელობა და ამიტომ, მომხდარის გამო პასუხი არ მოუთხოვია არც გიორგისთვის და არც გურანდუხტისთვის. 

– ამის შემდეგ რა მოხდა?

– როდესაც ბაგრატმა გადაწყვიტა ელაშქრა, მის მიმართ დაპირისპირებულ, განძის ამირა ფადლონის წინააღმდეგ, ჩრდილოეთიდან გადმოიყვანა ოვსთა ჯარი თავის ცოლისძმის, დორღოლელის მეთაურობით, სათავეში კი უფლისწული გიორგი დაუყენა. მათ დაარბიეს განძა.  ეს იყო ჩვენთვის ცნობილი პირველი და წარმატებული საბრძოლო ნათლობა გიორგის მეთაურობით.

– როგორ მოვიდა ხელისუფლებაში გიორგი, როგორც ერთპიროვნული მმართველი?

– ბაგრატმა სიკვდილის წინ თავისთან მოიხმო დედა, მეუღლე, მემკვიდრე გიორგი, ასული მარიამი და თავისი ქვეყანა გიორგის უანდერძა. ეს მოხდა 1072 წელს. 

– საკმაოდ სუსტ ხელისუფლად ახასიათებენ მეფე გიორგი მეორეს, თქვენც ასე მიგაჩნიათ?

– სუსტი გიორგი მეორე მხოლოდ თავისი მემკვიდრის, დავით აღმაშენებლის ფონზე ჩანს. დავით მეოთხე საუკეთესო მონარქადაა აღიარებული და ბუნებრივია, მან დაჩრდილა მამა. 

გიორგი მეორის, როგორც მეფის და როგორც პიროვნების შეფასებისას, უნდა გავითვალისწინოთ იმდროინდელი საქართველოს უკიდურესად რთული საგარეო და საშინაო პოლიტიკური ვითარება. ხელისუფლებაში მოსვლიდანვე ნახევარ წელიწადში, მას აუმხედრდნენ დიდგვაროვნები: ივანე ბაღვაში, მისი ყოფილი მეურვის ძე, რომელმაც მოიხმო კახელები და გამაგრდა ქსნის პირას, მეორე მხრივ – ნიანია ქუაბულისძე, რომელმაც დაიკავა მაშინდელი საქართველოს დედაქალაქი ქუთაისი და მოიტაცა სამეფო საჭურჭლე, ანუ განძი; ასევე, ვარდან სვანთა ერისთავი, რომელმაც მეფის მორჩილებიდან გამოიყვანა სვანეთი და დასავლეთ საქართველოს ბარის გარკვეული ტერიტორიები დაარბია. ანუ, შეიქმნა უკიდურესად მძიმე შიდაპოლიტიკური  მდგომარეობა. ამიტომ, მეფემ გადაწყვიტა, რომ საჩუქრებითა და დაყვავებით, ანუ მშვიდობიანი გზით განემუხტა ვითარება, რაც შეძლო კიდეც. სხვათა შორის, სწორედ ამას საყვედურობენ ხშირად გიორგი მეორეს.

– რატომ საყვედურობენ?

– იმიტომ, რომ ეს განმუხტვა იყო დროებითი, რადგან ამბოხებულნი დაუსჯელნი დარჩნენ. მეტიც,  დაჯილდოებულნიც კი. ამიტომ, ეს ცუდი მაგალითი იყო დანარჩენთათვის. თუნდაც, ივანე ლიპარიტის ძე, ამ ინცინდენტის შემდეგ, კიდევ რამდენიმეჯერ განუდგა მეფეს. 

– რაში გამოიხატება მაშინდელი მძიმე საგარეო პოლიტიკური ვითარება?

– გიორგის მეფობის პერიოდი დაემთხვა ახლო აღმოსავლეთში თურქ-სელჩუკთა აქტიურობის ხანას. ჯერ კიდევ გიორგის მამაც დიდი გაჭირვებით იგერიებდა მათ და ხარკის გადახდაც არ იკისრა. სხვათა შორის, გიორგიმ ორჯერ დაამარცხა თურქ-სელჩუკები ფარცხისთან და შეძლო სამხრეთის მნიშვნელოვანი რეგიონების: კარის ციხექალაქის, ანუ დღევანდელი ყარსის, ვანანდისა და კარნიფორის (ისტორიული სომხეთი) გათავისუფლება. თვით სულთან მალიქ შაჰიც კი დაამარცხა გიორგი მეორემ. ამის შემდეგ, ბანაში შედგა ბიზანტიის იმპერიის აღმოსავლეთის ჯარების მთავარსარდლის, ეროვნებით ქართველი – გიორგი ბაკურიანისძის შეხვედრა ქართველ მეფესთან. ამ შეხვედრაზე ბაკურიანისძემ იმპერიის სახელით, გიორგი მეფეს დაუმტკიცა კარი, და „მისი მიმდგომი ქვეყანა”, რაც ნიშნავდა, რომ ბიზანტია ოფიციალურად აღიარებდა სელჩუკთა მიერ წართმეულ თავის ყოფილ ტერიტორიას საქართველოს შემადგენლობაში. ეს, დამეთანხმებით, გიორგი მეორის საგარეო პოლიტიკის დიდი წარმატება იყო. ამის შემდეგ საქართველოს საგარეო პოლიტიკური ვითარება განსაკუთრებით რთულდება.

– რა ხდება ამ დროს?

– საქმე ისაა, რომ ბიზანტიის იმპერიის არმიის თურქ-სელჩუკებთან სასტიკი მარცხის მომდევნო ხანაში, საქართველო სრულიად მარტო რჩება თურქ-სელჩუკთა უზარმაზარი სამხედრო პოტენციალის პირისპირ. ერთხელაც, მოხდა ისე, რომ სრულიად მოულოდნელად, ყველისციხეში მდგარ გიორგის თავს დაესხნენ სელჩუკები. ქართველები დამარცხდნენ. მართალია, მეფე გიორგიმ შეძლო, უვნებლად თავის დაღწევა თუმცა, მტერმა ხელთ იგდო სამეფო განძი. ეს მოხდა 1080 წელს. აქედან მოყოლებული საქართველოში იწყება „დიდი თურქობა”.

თურქ-სელჩუკები კალიასავით მოედვნენ საქართველოს დიდ ნაწილს. ააოხრეს ყველაფერი. გადარჩენილი მოსახლეობა მთაში გაიხიზნა, სოფლები ნასოფლარად იქცა. აღარ იყო ხვნა და თესვა. მოიშალა ქართული ტრადიციული სოფლის მეურნეობა, რადგან ბაღ-ვენახები და სახნავ-სათესი ადგილები მომთაბარე სელჩუკთა უთვალავი საქონლის ჯოგებისა და ცხენების საძოვრად იქცა. როგორც მემატიანე ამბობს: „თურქთა მოჭამეს ქვეყანა.” ამიერიდან თურქ-სელჩუკები ადრე გაზაფხულზე შემოდიოდნენ საქართველოში და ზამთრის პირას ბრუნდებოდნენ უკან.

– როდემდე „ჭამდნენ ქვეყანას” თურქ-სელჩუკები?

– ასეთი ვითარების შექმნიდან მესამე წელს, გიორგი მეორე იძულებული გახდა, ხლებოდა სულთან მალიქ შაჰს, ზავი ეთხოვა და ხარკი ეკისრა  სელჩუკთა თარეშის აღკვეთის სანაცვლოდ. მიუხედავად ამისა, „დიდი თურქობა” ამ ზავის შემდეგაც გაგრძელდა. სულთანი კი თავს იმართლებდა, რომ ზოგიერთი მომთაბარე ტომი მის დაუკითხავად შემოდიოდა საქართველოში.

– კიდევ რას საყვედურობენ გიორგი მეორეს?

– ზავის დადების შემდეგ სულთანმა გიორგი მეორეს გამოატანა თავისი ჯარის ნაწილი  და კახეთის დაპყრობა შესთავაზა. კახეთის სამეფო ამ დროს საქართველოს შემადგენლობაში არ შედიოდა. გიორგიმ ალყა შემოარტყა ვეჯინის ციხეს, რომელიც კახეთის ერთ-ერთ სტრატეგიულ, გამაგრებულ პუნქტს წარმოადგენდა იმხანად. ალყა გაგრძელდა. ამასობაში მოვიდა თოვლი და მეფე გიორგიმ გაიხსენა, რომ აჯამეთის ტყეებში ნადირობის სეზონი დგებოდა. ციხეს ალყა მოხსნა და ლიხს იქით გადავიდა. მის ამ საქციელში უაზრო ახირების ნაცვლად, შეიძლება, დავინახოთ სერიოზული პოლიტიკური გადაწყვეტილება. იქნებ მეფე ხვდებოდა, რომ კახეთის დამორჩილება გამოიწვევდა თურქ-სელჩუკთა პოზიციების მეტად განმტკიცებას ამიერკავკასიაში, რაც ბუნებრივია, გიორგი მეორის ინტერესებში არ შედიოდა. აჯამეთში ნადირობის სურვილი კი მხოლოდ საბაბი იყო, რითაც მან თავისი ალყის მოხსნის მიზეზი ახსნა. 

– რა ვითარებაში, ანდა, რატომ დათმო გიორგი მეორემ ტახტი დავით აღმაშენებლის ხელისუფლებაში მოსვლით?

– გიორგი მეორეს საქციელი არის ერთ-ერთი სასიამოვნო გამონაკლისი, რომლის შედეგადაც მან ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე, დაადგა გვირგვინი თავის მემკვიდრეს და  აკურთხა მეფედ. აღსანიშნავია, რომ იმ წელს საქართველოში ზედიზედ რამდენიმე ძლიერი მიწისძვრა მომხდარა, რომელმაც დიდი ნგრევა გამოიწვია ქვეყნის მასშტაბით, იყო მსხვერპლიც. შესაძლებელია, ეს სტიქიური უბედურება განგების რისხვად იქნა აღქმული,  როგორც ნიშანი იმისა, რომ მნიშვნელოვანი ცვლილება უნდა მომხდარიყო სახელმწიფოში. არსებულ ვითარებაში გიორგი უძლური იყო გამოესწორებინა მდგომარეობა და საშუალება მისცა დავითს, მთელი თავისი ახალგაზრდული ენერგია ქვეყნის გადასარჩენად წარემართა. ფაქტია, რომ ამ გადაწყვეტილებამ მოსალოდნელზე მეტადაც კი გაამართლა. ისტორიკოსთა ნაწილი გიორგი მეორის ამ გადაწყვეტილებას, სახელმწიფო გადატრიალების შედეგად გადადგმულ იძულებით ნაბიჯს უწოდებს. თუმცა, ამის დაბეჯითებით მტკიცება სათანადო წყაროების უქონლობის გამო, არ ხერხდება და ფაქტი ფაქტად რჩება – გიორგი მეორემ მშვიდობიანად დაუთმო ასპარეზი თავის ერთადერთ ვაჟს, 16 წლის დავითს.